SÖĞÜTLÜ BELDESİ’NDE ÖZ TÜRKÇE[1]

Söğütlü’de Öz Türkçe ve Binlerce Yıl Korunan Türkçe Ağız Özellikleri:

Badlama, beye, bibi, ici, budama, cırıt, çalık, çalhama, cacıh, çırpma, çiğit, delü, densiz, dişemek, doluksama, döğmeç, dulunma, dunnuh, düğleme, düğürçü, eci, dürtme, ebe, eğiş, eke, enneme, etene, evmek, eyle, beyle, eyvetı, galuh, gavut, gelöyün, gır, goç, gop, gor, gul olma (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Kulad)  kal, Eymür, Mengüt, Çepni, kavut, Gayhı, kerti, kırız, kıskılama, kırklık, kırmıt, kıt, kiraz ayı, ot ayı, ceğet ayı, goç ayı, karakış, koz, korut, kölge, kömbe, köynek, közmehlik, kurut, kurik, kurun, kürtük, loğ, lülük, pürkülenme, sap, sözleme (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Sözleş-), samı, sambağı, seğirtmek (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Sekirt-) sıvarmak (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Sıbar-), tengimek (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Tengit-), Tıngılama (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Tenğle-), tihmek (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Tike bir-), tokaç, ütülemek, yaldırah, yamsulama, yalloz, yanıgara, yarmaça, yarbaşı, yalınayah, yapağı, tohlu, yazuh (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Yazuk), yassu, yastuh, yayma, yazu (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Yazı), yekinme, yellin, yeltenme, yellenme (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Yelü bar-), yel, yennemek, yerişme, yerişti, yeylik, yığın, yığma, yımışah, yolluh, yoluh, yumah, yunma (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Yu-), yuha, yun, tezmek (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Tezip bar-), yazuh, eyi (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Edgü), aşsız (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Aşsız), Yımışah (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Yımşak), bene (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Bene), sene (Göktürk devleti zamanından bu yana kullanılmaktadır. Sene).

Aşlık, agılı, agulamah, aguz, ahsamah, alkış, alma, aluk, anaç, anca, aruluk, arrıg, artuh, aş, ataç, ayalamak, ayru, azıtgan, azıtmak, azmak, azıh, bagırdak, belüglemek, bıçılgan, bıldır, bilezük, bilmedük, çekürge, enük, eşyek, eze, eyle, ırgalmak, ilmek, karşu, bavut, çigit, ekin, döl, us, kemürmek, kuymak, künlük, tohlu, yarpuz, yunmak, yüzlenmek, zak zak, yular, yumak, yetme sözcükleri Söğütlü Beldesinde, Söğütlü halkı tarafından kullanılan ve birlerce yıl öncesine dayanan öz Türkçe sözcüklerdir. Bu sözcükler büyük Türk aydını Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügati’t Türk” adlı eserinde ilk kez derlenmiştir. Yalnızca bu türden sözcükler bile Söğütlü’nün milli varlığını başka bir deyişle Türklüğünü gözler önüne sermeye yetmektedir.

Yukarıda bir kısmını aktarmaya çalıştığımız kelimeler, Söğütlü Beldesi’ndeki Türk varlığının ve Türk kültür mirasının açık bir kanıtıdır. Belde insanına - özellikle de Söğütlü kadınına - kulak verdiğimizde bu mirasın izlerini hemen yakalarız. Söğütlü Beldesi’nde kullanılan sözcüklerden, deyimlere, atasözlerine, ünvanlara, gelenek-göreneklere, yer isimlerine, seslenme ünlemlerine, yansıma sözcüklere kadar her alanda Türk kültürüne tanık oluruz.

Belde sakinlerinden ileri yaştaki kadınlar ile yapmış olduğum görüşmelerde binlerce yıl öncesine dayanan sözcüklerin kullanıldığını gördükçe, elimizden kayıp giden olanaklara üzülüyorum. Her biri en az 70 yıl yaşamış bu kültür çınarlarından yeterince yararlanamıyoruz. Gençlerle kurdukları iletişimlerde her fırsatta bilgi aktaran bu kadınlar, geçmişle gelecek arasında köprü görevi görmektedir. Bize düşen, bu yaşayan çınarlara hak ettikleri saygı ve sevgiyi göstermektir. Bu kişiler yaşamlarıyla, konuşmalarıyla ve onurlarıyla sürekli yeni nesillere kültür aktaracaktır. Yaşam karşısında dimdik kalmayı başaran Türk analarından alınacak pek çok ders vardır. Bilgi çağında karşılaştığımız pek çok sorunun çözümü, yine kendi hayatımızda saklıdır. İşte tam da bu noktada kültürün taşıyıcısı konumundaki bu kişilere gerekli önemi vermek durumundayız. Bütün ileri medeniyetler, uygarlığını köklü bir geçmişe borçludur. Geçmiş ile gelecek arasındaki en sağlam köprü, iletişimle kurulacaktır. Kültürel olgunluğa ulaşamayan medeniyetler, kısır döngülere yenik düşecektir.

Belde insanı; milli, manevi değerlerine son derece bağlıdır. Olanakların kısıtlı olması ve beldenin yer yer işgale uğraması, Ermeni ve Rus işgallerinde maddi ve manevi kayıplar yaşanmasına rağmen, Türk kültüründen ve İslam inancından bir şey kaybetmemiştir. Sıcakkanlı yaşlıları, konuk sever analarıyla her bir köşesinde güler yüzlü bir kadına tanık olursunuz. Ernek Yaylası ve belde merkezinin doğal güzellikleri, insanda derin bir huzur kaynağıdır. Söğütlü’ye yolu düşen herkesin ilk görmek istediği yer, hiç kuşkusuz “Ernek Yaylası” olacaktır. Her yıl geleneksel “Ernek Yaylası Şenlikleri” düzenlenmekte ve bu şenliklere ülkemizin her köşesinden binlerce kişi katılmaktadır. Yöneticilerin politik kaygıları ortadan kaldırıldığında katılımın boyutu bir o kadar daha artacaktır.

Aşağıdaki sözcükler Söğütlü Beldesi’nde canlılığını koruyan ve Türk boylarında da kullanılan ortak ağız özelliğinin en açık göstergesidir. Aşağıdaki bilgilerden de hareketle diyebiliriz ki Söğütlü Beldesi halkı, Azerbaycan Türkleri ve Türkmen Türkleri kültür özelliklerine sahiptir. Bu durum biz Söğütlü insanını şereflendirmektedir. Söğütlü’nün ırk temellerini gösteren bu sözcükleri ortaya çıkarmak için Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü’nü taradım.

Kaynak:

Söğütlü Beldesi Folkloru, KKEF, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği, Bitirme Tezi (Tez numarası: 1087), Muzaffer ARSLAN, 12. Bölüm, Sayfa:220-221, Erzurum-1997  

Ağ: Azerbaycan Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Ahşam: Uygur Türkçesi

Algılamak (Akıl yetirmek): Türkmen Türkçesi

Anbar: Azerbaycan Türkçesi

Altun: Uygur Türkçesi

Ancah: Azerbaycan Türkçesi

Ana: Azerbaycan Türkçesi, Kazak Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Uygur Türkçesi

Birden: Türkmen Türkçesi

Artuh: Uygur Türkçesi

Esger: Türkmen Türkçesi

Azıh: Başkurt Türkçesi, Tatar Türkçesi

Tanış: Azeri Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Ayu: Tatar Türkçesi

En çoh: Azerbaycan Türkçesi

Azmah: Azerbaycan Türkçesi

Bahca: Tatar Türkçesi

Bakgal: Türkmen Türkçesi

Heç olmasa: Azerbaycan Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Dayah (Basdon): Başkurt Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Baş barmah: Azerbaycan Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Bayguş: Türkmen Türkçesi

Gargış: Azerbaycan Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Gorohçu: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi

Barabar: Azerbaycan Türkçesi, Uygur Türkçesi

Beyle: Türkmen Türkçesi

Gasaba. Azerbaycan Türkçesi

Böğün: Başkurt Türkçesi

Böyük: Azerbaycan Türkçesi

Kakmak: Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Çalhalamah: Azerbaycan Türkçesi

Tuman: Azerbaycan Türkçesi

Kertük: Türkmen Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi

Çıharmah: Azerbaycan Türkçesi

Zangıldamak: Azerbaycan Türkçesi

Çiy: Azerbaycan Türkçesi (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, (s. 6-133).

Sağız: Başkurt Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi

Çoh: Azerbaycan Türkçesi

Çuhur: Azerbaycan Türkçesi

Çuvalduz: Uygur Türkçesi

Yaltah: Özbek Türkçesi

Kötek: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Arha: Azerbaycan Türkçesi

Bayah: Azerbaycan Türkçesi

Bayah ki: Azerbaycan Türkçesi, Kırgız Türkçesi

Mökkem: Azerbaycan Türkçesi

Dohsan: Azerbaycan Türkçesi

Tohumah: Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi

Fırıldahçı: Azerbaycan Türkçesi

Düneğin: Uygur Türkçesi

Alma: Azerbaycan Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Başga Vahda: Türkmen Türkçesi

Oğulluh: Türkmen Türkçesi

Belkim: Kırgız Türkçesi, Uygur Türkçesi

Ahılsız: Azerbaycan Türkçesi

Gediş: Azerbaycan Türkçesi

Get gede: Azerbaycan Türkçesi

Getmek: Azerbaycan Türkçesi

Göy (Göv): Azerbaycan Türkçesi

Kölge: Azerbaycan Türkçesi, Uygur Türkçesi

Köynek: Azerbaycan Türkçesi

Yollamah: Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi

Gözü bağlı: Azerbaycan Türkçesi

Aç göz: Uygur Türkçesi

Gözü toh: Azerbaycan Türkçesi

Güyüm: Azerbaycan Türkçesi

Gün orta: Türkmen Türkçesi

Işıh: Azerbaycan Türkçesi

İyne: Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi

Ekiz: Türkmen Türkçesi

İhlim: Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi

Hökümet: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Başkurt Türkçesi

Gurum: Türkmen Türkçesi

Eşitmek: Türkmen Türkçesi

Gatmah: Azerbaycan Türkçesi

Gavah: Azerbaycan Türkçesi

Gaya: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gaz: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Uygur Türkçesi

Pisik: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gıl: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gılçıh: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gın: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gımıldamah: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gırh: Azerbaycan Türkçesi

Gırmızı: Azerbaycan Türkçesi (s. 133- 478)

Gızmah: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Govmah: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gohu: Azerbaycan Türkçesi

Gol: Azerbaycan Türkçesi

Goltuh: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gonşu: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Gorhmah: Azerbaycan Türkçesi

Körpü: Azerbaycan Türkçesi

Gulah: Azerbaycan Türkçesi

Gum: Azerbaycan Türkçesi

Kelem: Türkmen Türkçesi

Camuş: Azerbaycan Türkçesi

Başga: Türkmen Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi

Gorhah: Azerbaycan Türkçesi

Öyüt: Azerbaycan Türkçesi

Pambuh: Azerbayca Türkçesi

Bişmek: Türkmen Türkçesi

Sabahdan: Başkurt Türkçesi, Tatar Türkçesi

Sağınlık: Türkmen Türkçesi

Sağız: Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Tatar Türkçesi

Hıyar: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Salhım: Azerbaycan Türkçesi

Yürehden: Türkmen Türkçesi

Gatı: Türkmen Türkçesi

Sıvah: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Siyil: Azerbaycan Türkçesi

Soyuh: Azerbaycan Türkçesi

Soyumah: Azerbaycan Türkçesi

Yoh: Azerbaycan Türkçesi

Barmah: Azerbaycan Türkçesi

Zatan: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi

Eğri büyrü: Özbek Türkçesi

Pulsuz: Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Uygur Türkçesi (s. 478-1023)

Kaynak:

Söğütlü Beldesi Folkloru, KKEF, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği, Bitirme Tezi (Tez numarası: 1087), Muzaffer ARSLAN, 12. Bölüm, Sayfa:220-225, Erzurum-1997

[1] Kaynak:

Söğütlü Beldesi Folkloru, KKEF, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği, Bitirme Tezi (Tez numarası: 1087), Muzaffer ARSLAN, 12. Bölüm, Sayfa:220-225, Erzurum-1997